Οι κοσμοθεωρίες αλλάζουν και, μαζί τους, ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας και τη θέση μας στο σύμπαν.
Η μετάβαση από τον μύθο στην επιστήμη ως εξήγηση για τη λειτουργία της φύσης πραγματοποιήθηκε στην προσωκρατική Ελλάδα, ξεκινώντας γύρω στο 550 π.Χ. Εκείνη την εποχή πίστευαν ότι η Γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος.
Το πρώτο μηχανικό μοντέλο του σύμπαντος αποδίδεται στον Αναξίμανδρο. Οι διορθώσεις αυτού του μοντέλου, από τον μαθητή του Αναξιμένη, εγκαινίασαν μια ιδέα που παρέμεινε στην αστρονομία για πάνω από είκοσι αιώνες: τα ουράνια αντικείμενα συγκρατούνται από κρυστάλλινες σφαίρες.
Οι δύο φιλόσοφοι κοπίασαν να ανέβουν την ανηφόρα κάτω από τη χλωμή λάμψη της ημισελήνου, με τα σανδάλια τους να τσαλακώνουν το ξερό χώμα από κάτω. Καθώς πλησίαζαν στην κορυφή του βουνού, ο ουρανός από πάνω τους εξερράγη σε χίλια τρεμάμενα φώτα, ο Γαλαξίας απλώνοντας τα φανταστικά του χέρια στο σκοτάδι. Κάτω, μπορούσε κανείς να δει τους αναμμένους πυρσούς του αμφιθεάτρου, το κόσμημα της Μιλήτου. Ο Αναξίμανδρος σκούπισε το ιδρωμένο μέτωπό του στο μανίκι του και χαμογέλασε στον μικρότερο μαθητή του, τον Αναξιμένη. "Η σκληρή δουλειά αποδίδει καρπούς, σωστά;" είπε, ανάμεσα σε μεγάλες ανάσες.
Ο Αναξιμένης κοίταξε με δέος τον ουρανό. "Δάσκαλε, τι νομίζεις ότι είναι αυτά τα φώτα; Γιατί μένουν εκεί πάνω και λάμπουν σταθερά;" ρώτησε.
"Κοίταξε προσεκτικά", έδωσε οδηγίες ο Αναξίμανδρος. "Μπορείς να διακρίνεις διαφορετικά είδη φωτός. Κάποια τρεμοπαίζουν και άλλα όχι. Αυτά που δεν τρεμοπαίζουν κινούνται αργά στον ουρανό. Αυτοί είναι οι πλανήτες. Για να δεις ότι κινούνται, πρέπει να τους παρακολουθείς για πολλή ώρα. Μήνες. Αυτοί που τρεμοπαίζουν δεν κινούνται. Είναι τα αστέρια".
Ο Αναξιμένης έγνεψε. "Αλλά το φως, τι είναι αυτό; Είναι το ίδιο με τον ήλιο; Ή το φεγγάρι;"
Ο Αναξίμανδρος πήρε ένα ραβδί και σχεδίασε έναν μεγάλο κύκλο στην άμμο. "Αυτή είναι μια πολύ καλή ερώτηση", είπε. "Και μέχρι τώρα κανείς δεν ήξερε την απάντηση. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι τα φώτα τοποθετήθηκαν εκεί από τους θεούς. Οι πλανήτες κινούνταν εξαιτίας των θεών. Γι' αυτούς, όλα όσα συμβαίνουν στη φύση ήταν έργο κάποιου θεού. Ανόητες δεισιδαιμονίες, αν με ρωτάς".
"Όπως ο Ήλιος που μεταφέρει τον ήλιο στο άρμα του κάθε μέρα, από την ανατολή στη δύση;" ρώτησε ο Αναξιμένης.
"Ακριβώς. Αλλά πώς μπορεί κάποιος να αποκαλεί αυτού του είδους την εξήγηση κατανόηση του φυσικού κόσμου; Είναι απλώς φαντασιώσεις για να καλύψουμε τον φόβο μας για το άγνωστο. Έχουμε μυαλό και πρέπει να το χρησιμοποιούμε για να καταλαβαίνουμε τα πράγματα, για να σκεφτόμαστε τι προκαλεί τι. Το να λέμε ότι ένας θεός έκανε αυτό ή εκείνο δεν μου βγαίνει σε καλό".
"Αλλά τότε, πώς εξηγείς τα φώτα στον ουρανό;" επέμεινε ο Αναξιμένης.
"Λοιπόν, κοιτάξτε αυτόν τον κύκλο στην άμμο. Η γη βρίσκεται ακριβώς στη μέση. Τώρα, φαντάσου ότι αυτός ο κύκλος είναι σαν τον τροχό ενός άρματος, που περιστρέφεται γύρω από το κέντρο". Ο Αναξιμένης έγνεψε. "Σκεφτείτε πολλούς τροχούς. Ένας για τον ήλιο, ένας για το φεγγάρι, άλλοι για τους πλανήτες και ένας άλλος για τα αστέρια. Το σύμπαν αποτελείται από τροχούς μέσα σε τροχούς, που περιστρέφονται γύρω από τη γη στο κέντρο".
"Με πιάνει πονοκέφαλος όταν φαντάζομαι όλους αυτούς τους τροχούς να περιστρέφονται εκεί πάνω", παραπονέθηκε ο Αναξιμένης.
Ο Αναξίμανδρος χαμογέλασε, σχεδιάζοντας περισσότερους ομόκεντρους κύκλους στην άμμο. "Με εξάσκηση, μπορείς να τα δεις όλα με το μυαλό σου. Αλλά υπάρχουν και άλλα. Αυτοί δεν είναι συνηθισμένοι τροχοί. Είναι γεμάτοι με φωτιά. Τα φώτα που βλέπουμε στον ουρανό -ο ήλιος, το φεγγάρι, οι πλανήτες, τα αστέρια- είναι ακριβώς αυτή η φωτιά που διαφεύγει από τις τρύπες των τροχών. Καθώς οι τροχοί περιστρέφονται, βλέπουμε και το φως να περιστρέφεται, πάντα από την ανατολή προς τη δύση".
Ο Αναξιμένης κοίταξε τον δάσκαλό του, εμφανώς ενοχλημένος. "Εννοείς ότι το σύμπαν είναι σαν μηχανή; Που γυρίζει τροχούς και φτύνει φωτιά από τρύπες;"
Ο Αναξίμανδρος γέλασε. "Ακριβώς! Δεν χρειάζονται θεοί, μόνο μηχανισμοί. Αυτό μπορεί να κάνει ο νους, αν τον βάλουμε να δουλέψει. Εμείς είμαστε οι φυσικοί. Ψάχνουμε για εξηγήσεις στη φύση, όχι στους θεούς".
Ένα βιαστικό σύννεφο κάλυψε στιγμιαία το φεγγάρι, δημιουργώντας ένα μωσαϊκό φωτός και σκιάς στο έδαφος. "Τα πράγματα είναι φευγαλέα", είπε ο Αναξίμανδρος. "Όπως οι παλίρροιες, τα πάντα αυξάνονται και μειώνονται. Ο Θαλής, ο δάσκαλός μου, δίδασκε ότι το νερό ήταν η πρωταρχική ουσία, η ουσία όλων των πραγμάτων. Αλλά έκανε λάθος. Πώς θα μπορούσαν το νερό και η φωτιά, αντίθετα μεταξύ τους, να συνυπάρχουν σε ένα σύμπαν από νερό; Πολύ καλύτερα να πάμε πέρα από τέτοια τετριμμένα υλικά πράγματα και να υποστηρίξουμε ότι όλα τα πράγματα προέρχονται από το απείρον - το αναρίθμητο, το αόριστο, την άυλη υλική αρχή όλων των πραγμάτων".
"Αυτό σημαίνει ότι το απροσδιόριστο περιέχει και το νερό και τη φωτιά;" ρώτησε ο Αναξιμένης.
"Ναι και όχι", απάντησε ο Αναξίμανδρος. "Περιέχει τα πάντα, αλλά όχι όπως τα βλέπουμε εμείς. Γεννά τα πάντα εκ νέου και, μέσω μετασχηματισμών που δεν μπορούμε να δούμε, δημιουργούνται η φωτιά, το νερό, ο αέρας και η γη".